การสังเกตและเก็บตัวอย่างไลเคน

1. ใช่ไลเคนหรือเปล่า? 

ก่อนที่เราจะเก็บตัวอย่างไลเคน สิ่งที่ต้องคำนึงถึงเป็นอับดับแรกคือ เราต้องมั่นใจว่าสิ่งที่เรากำลังจะเก็บนั้นคือไลเคนจริง ไม่ใช่รา หรือสาหร่าย หรือพืชชั้นต่ำ หรืออื่น ๆ เนื่องจากไลเคนบางชนิดหรือบางกลุ่มมีลักษณะทางสัณฐานวิทยาคล้ายกับสิ่งมีชีวิตชนิดอื่นมาก เช่น ไลเคนสกุล Cryptothecia มีลักษณะคล้ายกับรามาก สกุล Usnea หรือ Ramalina คล้ายกับต้นเคราฤาษี (spanish moss: Tillandsia usneoides) ซึ่งเป็นพืช สกุล Coenogonium คล้ายกับสาหร่ายบางชนิด สกุล Cladonia คล้ายพืชพวกมอสส์ นอกจากนี้เราต้องแยกให้ออกระหว่างแทลลัสของไลเคนกับเปลือกไม้ เนื่องจากไลเคนบางชนิดมีสีกลมกลืนกับเปลือกไม้ เช่น ไลเคนในกลุ่ม lirellate ดังภาพด้านล่าง

2. สิ่งที่เห็นคือไลเคนจริงหรือเปล่า?

เพื่อให้มั่นใจว่าสิ่งที่เรากำลังดูอยู่หรือสิ่งมี่เรากำลังจะเก็บคือไลเคน เนื้อหาต่อไปนี้คือข้อเสนอแนะเบื้องต้นสำหรับการแยกไลเคนออกจากสิ่งมีชีวิตอื่น

ในสภาพธรรมชาติ ไลเคนกลุ่มโฟลิโอสและฟรูทิโคสส่วนใหญ่ไม่ค่อยมีปัญหาในแยกแยะมากนัก เนื่องจากมีลักษณะทางสัณฐานวิทยาที่เป็นเอกลักษณ์และต่างจากสิ่งมีชีวิตชนิดอื่นค่อนข้างชัดเจน ยกเว้น สกุล Usnea, Ramalina, Cladonia, Coenogonium เป็นต้น แต่กลุ่มที่มีปัญหามากคือกลุ่มครัสโตส โดยเฉพาะชนิดที่ไม่พบโครงสร้างสืบพันธุ์ (apothecia, perithecia, soredia, isidia) อย่างชัดเจน เช่น สกุล Cryptothecia เป็นต้น โครงสร้างสืบพันธุ์เหล่านี้เป็นเอกลักษณ์สำคัญอย่างหนึ่งที่ทำให้นักไลเคนมือใหม่สามารถแยกแยะได้ว่าสิ่งไหนคือไลเคนและสิ่งไหนไม่ใช่ หากเกิดความลังเลหรือสับสนขึ้นในระหว่างการออกภาคสนามให้ลองใช้วิธีการต่อไปนี้เพื่อ make sure ว่าสิ่งที่ท่านกำลังสงสัยอยู่นั้นคือไลเคนหรือเปล่า

1. การพ่นน้ำ พ่นน้ำลงบนพื้นที่ที่เราสงสัยว่าเป็นไลเคน ภายหลังจากที่พ่นน้ำประมาณ 1-2 นาที หากพื้นที่นั้นเปลี่ยนเป็นสีเขียวอย่างชัดเจน แสดงว่าสิ่งที่เรากำลังดูอยู่คือไลเคนจริง (สีเขียวที่เกิดขึ้นคือสีของสาหร่าย)

2. การสะกิด หากการพ่นน้ำแล้วยังไม่สามารถแยกได้ชัดเจน เนื่องจากไลเคนบางชนิดอาจแสดงสีเขียวไม่ชัดเจนหรืออาจจะชัดเกินจนไม่รู้ว่าเป็นไลเคนหรือสาหร่ายกันแน่ หากเกิดเหตุการณ์อย่างนี้ขึ้นให้ลองใช้ใบมีดสะกิดลงบนบริเวณที่เราสงสัยว่าเป็นไลเคน เมื่อสะกิดแล้วหากเป็นไลเคน เราจะสังเกตเห็นชั้นของราและสาหร่ายอย่างชัดเจน อาจใช้แว่นขยายช่วยเพื่อให้สามารถมองเห็นรายละเอียดได้ชัดเจนมากยิ่งขึ้น หากเราเห็นอย่างนี้แล้วก็ให้มั่นใจได้เลยว่าสิ่งนี้คือไลเคน

 

สิ่งที่ต้องเตรียมทุกครั้งก่อนออกเก็บตัวอย่างไลเคนในภาคสนาม ได้แก่

• แว่นขยายใช้สำหรับดูโครงสร้างบางอย่างของไลเคน
• กล้องถ่ายรูป
• สมุด ดินสอ ปากกา สำหรับจดบันทึก
• GPS (ถ้ามี) สำหรับบันทึกพิกัด
• ซองใส่ตัวอย่างไลเคน
• มีดคัดเตอร์
• กระดาษทิชชูสำหรับห่อตัวอย่าง
• กระบอกฉีดน้ำสำหรับเช็คว่าใช่ไลเคนหรือเปล่าและใช้สำหรับฉีดใส่ไลเคนเพื่อช่วยให้เก็บได้ง่ายขึ้น
• ค้อน สกัดหรือสิ่ว สำหรับเก็บตัวอย่างไลเคนบนหิน
• กระเป๋าเป้ สำหรับใส่ของที่จำเป็นและซองตัวอย่าง
• และอื่น ๆ ที่จำเป็น

เมื่ออุปกรณ์พร้อม กายและใจพร้อม เราก็เริ่มออกเก็บตัวอย่างไลเคนได้เลย วิธีการเก็บตัวอย่างไลเคนไม่ยุ่งยากหรือซับซ้อนมากมาย อย่างไรก็ตาม การเก็บตัวอย่างไลเคนเพื่อนำไปใช้สำหรับการวัดอัตราการตอบสนองทางสรีรวิทยาของไลเคน เช่น การวัดอัตราการสังเคราะห์ด้วยแสง การสกัดคลอโรฟิลล์ การวิเคราะห์สารเคมีในไลเคน เป็นต้น จำเป็นต้องใช้วิธีการเก็บที่จำเพาะ ไม่ใช่วิธีการทั่วไปที่จะกล่าวต่อไปนี้ ซึ่งวิธีการที่จะกล่าวต่อไปนี้เป็นเทคนิคที่นักอนุกรมวิธานใช้กันโดยทั่วไปเพื่อเก็บตัวอย่างไลเคนมาทำการศึกษาและจำแนกชนิด สามารถแบ่งได้ดังนี้ (หากเป็นไปได้ควรถ่ายรูปไลเคนนั้น ๆ ก่อนเก็บทุกครั้ง)

1. กลุ่มที่ยึดติดแน่นกับพื้นที่ยึดเกาะ ไลเคนในกลุ่มนี้ได้แก่ กลุ่มครัสโตสและโฟลิโอสบางชนิด การเก็บกระทำโดยการใช้มีดปาดออกมาทั้งพื้นที่ที่ไลเคนนั้นเกาะอยู่ โดยหนึ่งแทลลัสปาดมาชัก 2-3 ชิ้น (ภาพที่ 1กลาง) แต่ไม่ควรปาดมาทั้งแทลลัสเพราะจะทำให้ไลเคนนั้นหายไปทั้งหมดและเสี่ยงต่อการสูญพันธุ์ของไลเคนอีกด้วย การปาดมาเพียงบางส่วนนั้นเป็นการอนุรักษ์ไลเคนไปในตัว ส่วนที่เหลือจากการปาดมานั้นจะสามารถเติบโตต่อไปได้ และที่สำคัญในอนาคตหากไลเคนชนิดนี้มีคุณค่าทางสังคม เช่น เป็นชนิดใหม่ของโลก (new species) หรือสร้างประโยชน์อย่างมหาศาล เป็นต้น เราก็จะสามารถกลับไปเก็บตัวอย่างเดิมนี้ได้อีกครั้ง สำหรับไลเคนบางชนิดที่เติบโตบนหินอาจต้องใช้ค้อนและสิ่ว สกัดหินชิ้นนั้นออกมา (ภาพที่ 1ขวา) อนึ่งที่สำคัญมากในการเก็บตัวอย่างไลเคนเพื่อนำมาจัดจำแนกชนิดคือ ชิ้นส่วนของแทลลัสที่เก็บมานั้นควรประกอบด้วยโครงสร้างที่สำคัญ ๆ ครบถ้วน เช่น โครงสร้างสืบพันธุ์ โครงสร้างร่างกาย และอื่น ๆ เนื่องจากสิ่งเหล่านี้คือหัวใจสำคัญที่จะทำให้เราทราบถึงชนิดของไลเคนชนิดนั้น ๆ เมื่อได้ตัวอย่างแล้วก็ห่อด้วยกระดาษทิชชู ใส่ซองและเก็บเข้ากระเป๋า

ไลเคนกลุ่มครัสโตสซึ่งเป็นกลุ่มที่ยึดติดแน่นกับพื้นที่เกาะอาศัย (ซ้าย), การเก็บตัวอย่างไลเคนบนเปลือกไม้ (กลาง) และการเก็บตัวอย่างไลเคนบนหิน (ขวา)

ไลเคนกลุ่มฟรูติโคสซึ่งยึดเกาะกับพื้นที่เกาะอาศัยอย่างหลอม ๆ (ซ้าย), การเก็บตัวอย่างไลเคนกลุ่มโฟลิโอสซึ่งยึดเกาะกับพื้นที่ยึดเกาะอย่างหลวม ๆ (กลาง) และการผึ่งตัวอย่าง (ขาว)